Yaşamımızın her alanında olduğu gibi ebeveynlik konusunda da eylemlerimizin etkili olmasını ve olumlu sonuçlar doğurmasını isteriz. Çocuk yetiştirirken kullanılan ödül ve ceza sisteminde, çocuğun olumlu davranışlarını pekiştirmesi ve olumsuzları yapmaktan vazgeçmesi arzu edilir. Ebeveynler çoğu zaman ödül ve ceza arasındaki dengeyi bulmakta zorluk çekerken, metotları uygulamada da tutarsızlık yaşarlar. Çocuk üzerinde özgüven kırıcı etkiler bırakmadan pozitif disiplin yöntemleri geliştirerek ödül ve ceza arasındaki doğru yaklaşımı dengelemek, sanıldığı kadar karmaşık ve zor değil.
1. Ödül ve ceza kavramının doğru anlaşılması
Ödül bir rüşvet, ceza da bir terbiye yöntemi olarak algılandığı sürece etkisi kısa süreli olmakla birlikte birçok olumsuz sonuç doğuruyor. Araştırmalar, davranışlarının birçoğunu ödül motivasyonuyla yapan çocuklarda tatminsizlik, değersiz hissetme ve özgüven sorunu yaşandığını gösteriyor. Aynı şekilde istenmeyen davranışların söndürülmesi için başvurulan sürekli cezalandırma ve korkutma yöntemi; çocukların agresif davranışlar sergilemesine, uyumsuz ve öfke dolu bir birey haline gelmesine neden oluyor. Ödüller, övgüler ve cezalar; çocukların kendilerini yargılanmış ve değerlendirilmiş hissetmelerine neden olacak nitelikte değil, destekleyici ya da caydırıcı olmalı.
2. Büyük ödüllerden kaçının
Ödüller, çocuklar tarafından arzu edilebilir, motive edici, yararlı ve anlamlı olduğu takdirde olumlu sonuçlar doğurur. Büyük vaatler ya da her iyi davranışın ödüllendirilmesi, çocuğun sorumluluk almasının önüne geçerek ödüle odaklanmasını sağlıyor. Odasını topladığı takdirde istediği oyuncağı alacağınızı, yemeğini yerse çikolata yiyebileceğini söylemek; günlük yaşantısında edinmesi gereken sorumluluklara karşı olumsuz bağlantı kurmasına neden oluyor. Zor ya da yapmaktan hoşlanmadığı şeyleri sevdirmek, yeni alışkanlıklar kazanmasını sağlamak için ödüllendirme yöntemi kullanılabilir. Öncelikli olarak manevi ödüller her zaman için maddi ödüllerden daha etkilidir. Davranışından dolayı onu takdir etmek, öpmek, sarılmak, teşekkür etmek gibi motive edici ve pekiştirici yöntemleri tercih edin. Maddi ödül olarak da ödül çıkartmaları, küçük ikramlar, akşam yemeğini seçmesi, TV ya da tablet zamanı gibi ayrıcalıklar, parka gitmek, sevdiği spor ve sanat aktiviteleri yapmak, istediği oyunu birlikte oynamak gibi ödüller kullanılabilir.
Ödüller, çocuklar tarafından arzu edilebilir, motive edici, yararlı ve anlamlı olduğu takdirde olumlu sonuçlar doğurur. Büyük vaatler ya da her iyi davranışın ödüllendirilmesi, çocuğun sorumluluk almasının önüne geçerek ödüle odaklanmasını sağlıyor. Odasını topladığı takdirde istediği oyuncağı alacağınızı, yemeğini yerse çikolata yiyebileceğini söylemek; günlük yaşantısında edinmesi gereken sorumluluklara karşı olumsuz bağlantı kurmasına neden oluyor. Zor ya da yapmaktan hoşlanmadığı şeyleri sevdirmek, yeni alışkanlıklar kazanmasını sağlamak için ödüllendirme yöntemi kullanılabilir. Öncelikli olarak manevi ödüller her zaman için maddi ödüllerden daha etkilidir. Davranışından dolayı onu takdir etmek, öpmek, sarılmak, teşekkür etmek gibi motive edici ve pekiştirici yöntemleri tercih edin. Maddi ödül olarak da ödül çıkartmaları, küçük ikramlar, akşam yemeğini seçmesi, TV ya da tablet zamanı gibi ayrıcalıklar, parka gitmek, sevdiği spor ve sanat aktiviteleri yapmak, istediği oyunu birlikte oynamak gibi ödüller kullanılabilir.
3. Pozitif disiplin yöntemi cezalardan daha etkili
Çocuk eğitiminde ceza yöntemi, en tartışmalı konulardan biri. Kimi pedagojik yaklaşımlar, cezanın yanlış bir uygulama olduğunu savunurken kimileri de doğru ceza yönteminin çocukların eğitiminde etkili olduğunu ileri sürüyor. Eğer cezalandırmanın gerekliliğine inanan bir eğitim yaklaşımı sergiliyorsanız bu konuda ölçülü, sabırlı ve tutarlı olmalısınız. Çocukların istenmeyen davranışlarını durdurmak için güven zedeleyici, öfke ve intikam duygusunu pekiştiren cezalar vermek sadece kısa süreli etki yaratır. Pozitif disiplin yöntemi; cezalandırma yerine anlama, çocukla işbirliği içinde olma, şefkatli ama kararlı olma üzerine kurulu bir yaklaşım olup cesaretlendirmeyi ve sınırları saygı çerçevesinde öğretmeyi hedefler. Cezalandırma yerine pozitif disiplin yönteminin daha etkili olduğunu belirten uzmanlar; çocuğun sınırlarını ve sorumluluklarını şartlanma ya da korkuyla değil, deneyimleyerek ve anlayarak öğrendiğini savunuyor.
Çocuk eğitiminde ceza yöntemi, en tartışmalı konulardan biri. Kimi pedagojik yaklaşımlar, cezanın yanlış bir uygulama olduğunu savunurken kimileri de doğru ceza yönteminin çocukların eğitiminde etkili olduğunu ileri sürüyor. Eğer cezalandırmanın gerekliliğine inanan bir eğitim yaklaşımı sergiliyorsanız bu konuda ölçülü, sabırlı ve tutarlı olmalısınız. Çocukların istenmeyen davranışlarını durdurmak için güven zedeleyici, öfke ve intikam duygusunu pekiştiren cezalar vermek sadece kısa süreli etki yaratır. Pozitif disiplin yöntemi; cezalandırma yerine anlama, çocukla işbirliği içinde olma, şefkatli ama kararlı olma üzerine kurulu bir yaklaşım olup cesaretlendirmeyi ve sınırları saygı çerçevesinde öğretmeyi hedefler. Cezalandırma yerine pozitif disiplin yönteminin daha etkili olduğunu belirten uzmanlar; çocuğun sınırlarını ve sorumluluklarını şartlanma ya da korkuyla değil, deneyimleyerek ve anlayarak öğrendiğini savunuyor.
4. Olumlu davranışları ceza yöntemi olarak kullanmaktan kaçının
Faydalı ve olumlu davranışların ceza yöntemi olarak sunulması, ilerleyen dönemde çocuğun bu davranışlardan kaçınmasına neden oluyor. Kardeşiyle kavga eden çocuğa, odasına gidip kitap okuma cezası vermek, kitap okumayı ceza olarak algılamasına ve sevmemesine yol açıyor.
Faydalı ve olumlu davranışların ceza yöntemi olarak sunulması, ilerleyen dönemde çocuğun bu davranışlardan kaçınmasına neden oluyor. Kardeşiyle kavga eden çocuğa, odasına gidip kitap okuma cezası vermek, kitap okumayı ceza olarak algılamasına ve sevmemesine yol açıyor.
5. Açık ve anlaşılır olmaya özen gösterin
Çocuklar, davranışlarının nelere sebep olacağını ya da neyi, neden ve ne zaman yapmaları gerektiğini anlamlandıramayabilirler. Onları ödül ve cezalarla koşullandırarak istediklerinizi yaptırmak yerine, onun için neden bunu istediğinizi açık bir dille anlatmaya çalışın.
Çocuklar, davranışlarının nelere sebep olacağını ya da neyi, neden ve ne zaman yapmaları gerektiğini anlamlandıramayabilirler. Onları ödül ve cezalarla koşullandırarak istediklerinizi yaptırmak yerine, onun için neden bunu istediğinizi açık bir dille anlatmaya çalışın.
6. Tutarlı, rasyonel ve kararlı olun
Çoğu zaman ebeveynler, ödül ve ceza konusunda tutarsız davranır. Ödül ve ceza, ebeveynin anlık duygularına ya da meşguliyetlerine göre değişiklik göstermemeli, etkili sonuçlar alınabilmesi için istikrarlı ve kararlı olunmalı. Çocukların isteklerinde ve davranışlarında “evet” her zaman evet, “hayır” her zaman hayır anlamına gelmeli. Benzer bir davranış bir gün ceza verme ile sonuçlanıp başka bir gün görmezden gelinirse çocukta karmaşa yaratabilir. Aynı şekilde annenin farklı, babanın farklı yaklaşımı, çocuğun neyi yapıp neyi yapmaması gerektiğini anlamamasına ya da ebeveynlerden birini ikna ederek davranışı sürdürebileceği fikrini benimsemesine sebep olabilir.
Çoğu zaman ebeveynler, ödül ve ceza konusunda tutarsız davranır. Ödül ve ceza, ebeveynin anlık duygularına ya da meşguliyetlerine göre değişiklik göstermemeli, etkili sonuçlar alınabilmesi için istikrarlı ve kararlı olunmalı. Çocukların isteklerinde ve davranışlarında “evet” her zaman evet, “hayır” her zaman hayır anlamına gelmeli. Benzer bir davranış bir gün ceza verme ile sonuçlanıp başka bir gün görmezden gelinirse çocukta karmaşa yaratabilir. Aynı şekilde annenin farklı, babanın farklı yaklaşımı, çocuğun neyi yapıp neyi yapmaması gerektiğini anlamamasına ya da ebeveynlerden birini ikna ederek davranışı sürdürebileceği fikrini benimsemesine sebep olabilir.
7. Yaşına ve gelişimine uygun yöntemler belirleyin
Her çocuk farklıdır ve farklı yöntemlerle öğrenir. Ödül ya da ceza yöntemlerini belirlerken çocuğunuzun yaşını ve gelişimini göz önünde bulundurarak kararlar alın. Henüz yatağını toplayabilecek ya da tek başına yemek yiyebilecek becerilere sahip değilse bu konuda onunla inatlaşmak, öfkelenmesine ve istenilen davranışa karşı ileriye yönelik olumsuz bir duygu geliştirmesine neden olabilir. Aynı şekilde yaşına uygun olmayan ödüller ve vaatler çocukta tatminsizlik duygusu yaratabilir.
Her çocuk farklıdır ve farklı yöntemlerle öğrenir. Ödül ya da ceza yöntemlerini belirlerken çocuğunuzun yaşını ve gelişimini göz önünde bulundurarak kararlar alın. Henüz yatağını toplayabilecek ya da tek başına yemek yiyebilecek becerilere sahip değilse bu konuda onunla inatlaşmak, öfkelenmesine ve istenilen davranışa karşı ileriye yönelik olumsuz bir duygu geliştirmesine neden olabilir. Aynı şekilde yaşına uygun olmayan ödüller ve vaatler çocukta tatminsizlik duygusu yaratabilir.
8. Davranışlarının doğal sonuçlarıyla yüzleşmesine izin verin
Çocuk eğitiminde cezalandırma yöntemi elbette bir sonuç doğurur. Fakat bunun geçici ya da olumsuz olmaması için daha etkili yöntemler de var. Çocuğunuzun davranışının bedelini ödemesine izin vermek gibi. Ödevini yapmadığı takdirde öğretmenine ve arkadaşlarına mahcup olma, yemek yemezse aç kalma, spor ayakkabısını çantasına koymadığında beden eğitimi dersine katılamama gibi sonuçlarla yüzleşmesine ve sorumluluklarını deneyimleyerek öğrenmesine yardımcı olun.
Çocuk eğitiminde cezalandırma yöntemi elbette bir sonuç doğurur. Fakat bunun geçici ya da olumsuz olmaması için daha etkili yöntemler de var. Çocuğunuzun davranışının bedelini ödemesine izin vermek gibi. Ödevini yapmadığı takdirde öğretmenine ve arkadaşlarına mahcup olma, yemek yemezse aç kalma, spor ayakkabısını çantasına koymadığında beden eğitimi dersine katılamama gibi sonuçlarla yüzleşmesine ve sorumluluklarını deneyimleyerek öğrenmesine yardımcı olun.
9. Çocuğunuzun olmasını istediğiniz kişi olun
Çocuk yetiştirirken ödül ve ceza arasındaki doğru yaklaşımı dengelemek konusunda zorlanıyor olabilirsiniz. Destekleyici ya da cezalandırıcı yöntemler, kimi zaman sonuçsuz kalabilir. Yöntemlerin başarısız olmasının en büyük sebebi, ebeveynlerin rol model davranışı olabilir. Çocuklarınızın iyi ve doğru alışkanlıklar kazanması, olumsuz davranışlarını sonlandırması konusunda sizin davranışlarınızın etkisi çok büyük. Çocuğunuzun kitap okuma alışkanlığı kazanmasını istiyorsanız siz de okumalısınız. Yalan söylemesini istemiyorsanız siz de yalan söylememeli, dürüstlüğünü takdir etmeli, güven kırıcı ve korkutucu davranışlardan kaçınmalısınız.
Çocuk yetiştirirken ödül ve ceza arasındaki doğru yaklaşımı dengelemek konusunda zorlanıyor olabilirsiniz. Destekleyici ya da cezalandırıcı yöntemler, kimi zaman sonuçsuz kalabilir. Yöntemlerin başarısız olmasının en büyük sebebi, ebeveynlerin rol model davranışı olabilir. Çocuklarınızın iyi ve doğru alışkanlıklar kazanması, olumsuz davranışlarını sonlandırması konusunda sizin davranışlarınızın etkisi çok büyük. Çocuğunuzun kitap okuma alışkanlığı kazanmasını istiyorsanız siz de okumalısınız. Yalan söylemesini istemiyorsanız siz de yalan söylememeli, dürüstlüğünü takdir etmeli, güven kırıcı ve korkutucu davranışlardan kaçınmalısınız.
